Siemaszko Józef (1798–1869), unicki biskup litewski, prawosławny arcybiskup litewsko-wileński, metropolita tytularny i archimandryta klasztoru Św. Ducha w Wilnie. Ur. 25 XII w Starym Pawłówku (pow. lipowiecki) w rodzinie szlacheckiej h. Syrokomla, był synem Józefa (1776–1856), zajmującego się najpierw rolnictwem i kupiectwem, od r. 1811 księdza unickiego, i Tekli z Iwanowskich (1778–1858). W domu rodzinnym S-i używano na co dzień języka ukraińskiego.
Polską edukację gimnazjalną otrzymał S. w l. 1809–16 w Szkole Hajsyńsko-Bracławskiej w Niemirowie. W sierpniu 1816 został, z bardzo pochlebną opinią, skierowany przez unickiego bpa łuckiego Jakuba Martusewicza do łacińsko-unickiego Seminarium Głównego Wileńskiego, które ukończył 23 VI 1820 ze stopniem magistra teologii na podstawie dysertacji pt. De Christiana cura bonorum temporalium. W autobiografii wspominał, że odczuwał wówczas «wiele polskiego patriotyzmu» i «przywiązał się do Rzymian [tj. katolików]», ale nasiąkł też propagowanym przez niektórych wykładowców (ks. Andrzej Kłągiewicz, Ludwik A. Cappelli) duchem antypapieskim i józefińskim.
Po powrocie do siedziby bpa Martusewicza w Żydaczowie koło Łucka S. został mianowany instruktorem kleryków i jako celebs wyświęcony na księdza 28 XII 1821 (za dyspensą metropolitalną potrzebną ze względu na zbyt młody wiek). Niemal natychmiast został asesorem, od 7 I 1822 protoprezbiterem w konsystorzu łuckim, zaś od 20 VI t.r. delegatem do II departamentu (unickiego) w petersburskim Kolegium Duchownym. Na tę nominację wpływ miała jego stosunkowo dobra znajomość języka rosyjskiego, wówczas nieczęsta wśród kleru unickiego. W Petersburgu S. zdobył szybko duży wpływ na kierownictwo spraw Kościoła unickiego; brał udział w procesie kanonicznym arcybpa Jana Krasowskiego, skutecznie broniąc go przed oskarżeniami, wysuwanymi głównie przez koła bazyliańskie, oraz wznowił odłożone «ad acta» sprawy o nielegalne zmiany obrządku unickiego na łaciński. Dn. 23 III 1823 został kanonikiem, a 8 X 1825 prałatem-scholastykiem kapituły łuckiej. W Petersburgu S. znalazł się pod silnym oddziaływaniem atmosfery stolicy imperium oraz Kościoła prawosławnego; jednocześnie pogłębiała się jego niechęć do polskości i katolicyzmu. W r. 1824 powziął myśl przejścia na prawosławie, a w r. 1827 był nawet gotów wstąpić do ławry przy cerkwi św. Aleksandra Newskiego. Opracowywał wówczas studium teologiczno-historyczne, które miało uzasadnić tę ewolucję wyznaniową, lecz go nie ukończył (druk. w: Zapiski Iosifa…, I 308–87).
Na początku lipca 1827, w trakcie audiencji u dyrektora dep. obcych wyznań w Min. Oświecenia Publicznego, G. I. Kartaszewskiego, S. przedstawił swe poglądy i został poproszony o ich spisanie. Memoriał S-i (5 XI 1827) przedłożony carowi Mikołajowi I, uzyskał jego entuzjastyczne przyjęcie. S. przedstawiał w nim projekt reform w Kościele unickim, które miały przeciwdziałać wpływom propolskiego zakonu bazyliańskiego poprzez kasację klasztorów, wzmocnić materialnie kler diecezjalny i odciąć go od wpływów ziemiaństwa polskiego, uniezależnić kościelne struktury unickie od rzymskokatolickich, zrusyfikować szkolnictwo oraz ujednolicić liturgię unicką z prawosławną. Plan ten w rzeczywistości S. zapożyczył z odnalezionego przez siebie w archiwum kolegialnym opracowania metropolity Herakliusza Lisowskiego z początku XIX w. Wystąpienie S-i było zręczną próbą włączenia się w politykę wyznaniową cara, który już przedtem 6 X t.r. wydał ukaz, zabraniający zmiany obrządku i przyjmowania łacinników do zakonu bazyliańskiego oraz nakazujący założenie osobnych szkół unickich. Na zlecenie cara prawie natychmiast minister oświaty Aleksander Szyszkow opracował (w oparciu o memoriał S-i) plan likwidacji unii w Rosji, zaś S. otrzymał 6 XII 1827 w nagrodę krzyż z brylantami, Order św. Anny 2. kl. i gratyfikacje finansowe. Decyzją administracyjną przedłużona też została kadencja asesorów Kolegium, by umożliwić S-ce pozostanie w nim. Odtąd zaczął występować z kolejnymi memoriałami, które znacznie wpłynęły na treść ukazu carskiego z 22 IV 1828. Zgodnie z nim skomasowano diecezje unickie w dwie nowe, litewską i białoruską, usamodzielniono departament unicki w Kolegium, otwarto nowe seminarium duchowne w Żyrowicach, które, podobnie jak starsze w Połocku, otrzymało statut na wzór obowiązujących w seminariach prawosławnych. Pozycja S-i umocniła się tak dalece, że powierzono mu opracowanie projektu odpowiedzi rządu carskiego na noty papieskiego Sekretariatu Stanu (z 31 XII 1828 i 12 I 1829), zaniepokojonego wprowadzanymi zmianami. Władze rosyjskie korzystały także z jego usług jako zaufanego informatora w sprawach Kościoła łacińskiego, a w r. 1829 car powierzył mu zredagowanie w języku polskim manifestu z okazji koronacji na króla polskiego. Energicznie organizując nowe struktury diecezjalne oraz prowadząc zręczną politykę personalną, S. zwalczał zawzięcie bazylianów; starał się ich zupełnie ubezwłasnowolnić i skłonić, by odeszli do obrządku łacińskiego; w r. 1828 spowodował zakaz wysyłania do Rzymu ich prokuratora (przedstawiciela zakonnego). W tym czasie S. przełożył na język polski rozprawę metropolity moskiewskiego Filareta „Rozmowy między wątpiącym i przekonanym o prawowierności wschodniego Greko-Rosyjskiego Kościoła” (pod pseud. Innocenty archimandryta, Pet. 1829).
Dn. 21 IV 1829 S. został mianowany przez cara biskupem mścisławskim i sufraganem diec. białoruskiej, której ordynariusz bp Martusewicz uważany był za najbardziej stanowczego przeciwnika planu likwidacji unii. Po złożeniu ślubów zakonnych, bez zmiany imienia, S. otrzymał święcenia biskupie 4 VIII 1829 w rzymskokatolickim kościele św. Katarzyny w Petersburgu z rąk metropolity Józefa Bułhaka, bpa Martusewicza i łacińskiego bpa Szymona M. Giedroycia. Podczas składania przysięgi usunął z niej za osobistym zezwoleniem carskim te fragmenty, które uważał za niezgodne ze swymi prawosławnymi przekonaniami. Tuż po konsekracji, wraz z pozostałymi biskupami, został przyjęty przez cara, który wyraził poparcie dla jego poglądów. Objął wtedy funkcję przewodniczącego konsystorza białoruskiego w Połocku, ale nadal rezydował w Petersburgu. W marcu 1830 S. wyjechał w charakterze rewizora seminariów do Żyrowiec i Połocka, zwracając szczególną uwagę na nauczanie języka rosyjskiego. Rezultatem tej podróży było zastąpienie podręcznika katechetyki („Katechizm mniejszy i większy”, Wil. 1817) Jana Chrzciciela Albertrandiego przez prawosławny katechizm metropolity Filareta oraz propozycja, wtedy nie przyjęta przez władze, wprowadzenia języka rosyjskiego do nauczania w szkołach wszystkich szczebli na obszarze wileńskiego okręgu szkolnego. Planował także S. założenie osobnej wyższej akademii unickiej w Połocku ze względu na izolację tego miasta od językowych i kulturowych wpływów polskich, ale ostatecznie wybrał metodę delegowania wyróżniających się kleryków unickich na studia na uniwersytety i akademie teologiczne w Moskwie i Petersburgu. W dobie powstania listopadowego S. był właściwym autorem potępiających je listów pasterskich metropolity Bułhaka i bpa Giedroycia oraz przyczynił się do likwidacji klasztorów bazyliańskich, przekazywania ich w ręce prawosławnych i zamykania szkół zakonnych.
Dn. 2 IV 1833 S. został mianowany biskupem litewskim i wraz ze swym sufraganem, bpem Antonim Zubką, rozpoczął intensywne przygotowania do likwidacji unii, jednocześnie protestując w Petersburgu przeciw lokalnym inicjatywom prozelickim kleru prawosławnego. Na zebraniu episkopatu unickiego w Petersburgu 7 II 1834 przeforsował decyzję o wprowadzeniu moskiewskich ksiąg liturgicznych oraz ikonostasów do cerkwi unickich. Dla realizacji tego postanowienia S. rozpoczął objazd obu diecezji i perswazją, groźbami i represjami zmuszał kler do pisemnych deklaracji o zastosowaniu się do wprowadzanych zmian. Dn. 29 V 1835 S. został członkiem tajnego komitetu do spraw unickich, a 19 XII t.r. członkiem prawosławnej komisji szkół duchownych, której podporządkowano seminaria unickie. W r. 1837 sprawy unickie przeszły pod nadzór prokuratora Synodu prawosławnego w Petersburgu, zaś S. rozpoczął kolejny objazd diecezji w celu usunięcia ostatnich pozostałości latynizacyjnych z obrządku unickiego oraz dla zebrania podpisów od wyższych duchownych za przyłączeniem do prawosławia. Po śmierci metropolity Bułhaka, w marcu 1838 S. został przewodniczącym Kolegium unickiego i zastosował surowe represje wobec księży przeciwstawiających się jego planom. Dn. 12 II 1839 zwołał synod biskupów i kleru unickiego do Połocka, na którym ogłoszono akt przejścia do Kościoła prawosławnego, poparty przez 1 305 duchownych unickich. Akt ten, po powrocie S-i do Petersburga, został potwierdzony przez Synod prawosławny 25 III 1839, a na jego pamiątkę władze poleciły wybić medal z napisem w języku rosyjskim: «Ottorgnutyje nasilijem (1596), wozsojedinieny lubow’ju (1839)». Dn. 17 IV 1840, po nowym rozgraniczeniu diecezji prawosławnych w gub. zachodnich, S. otrzymał tytuł arcybiskupa wileńskiego i litewskiego, archimandryty klasztoru Św. Trójcy w Wilnie oraz godność przewodniczącego Kolegium, teraz przemianowanego na litewsko-białoruskie (istniało do r. 1843). Następnie rozpoczął uroczyste ogłaszanie aktu połockiego w podległych sobie diecezjach; w r. 1841 dodatkowo zarządzał diec. mińską z powodu choroby jej ordynariusza. W czasie tych i następnych wizytacji dekanalnych S. używał wobec kleru i parafian głównie perswazji i manipulacji, ale nie wahał się też inspirować represji administracyjno-policyjnych wobec tych unitów, którzy nie chcieli ulec jego namowom. Opornych bazylianów zamknął w specjalnie utworzonym klasztorze więziennym w Kursku (istniał do r. 1842), innych wskazanych przez niego księży zsyłano na Syberię lub pozbawiano parafii. W tym czasie skłonił także swego ojca do apostazji (jak świadczą niektóre źródła – tylko pozornej) i dla utrzymania nad nim kontroli przeniósł go do parafii w Dzikuszkach na Litwie. Wydatnie w tych działaniach pomagał S-ce gubernator grodzieński M. N. Murawjew. W r. 1842 odbył S. liczne pielgrzymki do sanktuariów prawosławnych w Rosji właściwej, a w r. n. kontynuował wizytacje diec. mińskiej, połockiej i mohylewskiej.
W r. 1844 S. przeprowadził się z Petersburga do Żyrowiec, ale już w r. n. przeniósł siedzibę władz diecezjalnych i seminarium do Wilna, przy czym, w miejsce klasztoru Św. Trójcy otrzymał archimandrię Św. Ducha; wystarał się też o zakupienie na swoją siedzibę dawnego pałacu Mostowskich. W r. 1846 objechał ponownie swą diecezję, inicjując budowę wielu nowych cerkwi, a w r. 1847, po usilnych staraniach, został członkiem Synodu petersburskiego. Założył oficjalny organ diecezjalny „Litovskija eparchijal’nyja vedomosti” oraz przyczynił się do powstania gazety „Vilenskij vestnik”. Nadal w tym czasie z jego inspiracji władze petersburskie stosowały różne represje i szykany wobec Kościoła rzymskokatolickiego, co ułatwiało S-ce przejmowanie klasztorów łacińskich (np. augustianów w Wilnie). Dla przypodobania się carowi głównym cerkwiom swych diecezji S. nadawał wezwanie jego patrona. Tym jego zabiegom towarzyszyły jednak liczne, upokarzające konflikty z lokalną administracją rosyjską, a nawet klerem prawosławnym. Zaciętą walkę toczył szczególnie z generałem-gubernatorem wileńskim I. G. Bibikowem, domagając się od niego szacunku i poparcia dla swego dzieła oraz zaostrzenia kursu politycznego wobec Polaków.
Echa zewnętrzne dokonań S-i były zrazu dwuznaczne. Liberalna prasa niemiecka i francuska, informując o akcie z r. 1839, uległa inspiracjom rosyjskim. Ale już wkrótce katolickie koła polskie, niemieckie i francuskie (m.in. L. Veuillot, Ch. de Montalembert) rozpoczęły przeciwdziałanie. Papież Grzegorz XVI potępił biskupów – odstępców od unii na tajnym konsystorzu 22 XI 1839 i we wcześniejszym liście do cara Mikołaja I oskarżył rząd o systematyczne działanie na szkodę unii. Nową allokucję w tej sprawie papież ogłosił 22 VII 1842, wzywając duchowieństwo łacińskie do opieki nad byłymi unitami. Z potępieniem dzieła S-i wystąpił także zwierzchnik pozostałej części Kościoła unickiego wywodzącego się z tradycji Unii Brzeskiej, metropolita lwowski Michał Lewicki (10 III 1841). Największym sukcesem polskich przeciwników S-i było rozpowszechnienie w l. czterdziestych w całej Europie zachodniej relacji rzekomej bazylianki Makryny Mieczysławskiej, oskarżającej go o okrucieństwa popełniane w czasie likwidacji unii. Nazwisko S-i w tym kontekście pojawiało się wówczas w prasie francuskiej, niemieckiej, angielskiej oraz włoskiej i mimo zaprzeczeń rządu rosyjskiego nie udało się go już oczyścić w opinii europejskiej. Zawarcie konkordatu z Rosją i związane z tym odrodzenie katolickiego życia religijnego na Litwie mocno dotknęło S-ę, tak, że nawet zgłosił dymisję, która nie została przyjęta. Dn. 30 III 1852 S-ę obdarzono tytułem metropolity, z czym wiązał się przywilej noszenia białego kołpaka.
W czasie trwania wojny krymskiej S. podjął gorliwą agitację (posłania pasterskie z 1 XI 1853 i 25 XII 1854), tym bardziej, że obawiał się wznowienia oporu unitów w momencie osłabienia państwa; w raporcie do prokuratora Synodu domagał się szczególnej opieki dla prawosławia i rosyjskości („Wiad. Pol.” 1859 nr 22). Wraz ze śmiercią cara Mikołaja I w r. 1855 apogeum starannie i konsekwentnie budowanych wpływów S-i w Petersburgu minęło. Brał udział w koronacji cara Aleksandra II w Moskwie w lipcu 1856, a 6–7 IX 1858 przyjmował go w czasie wizyty w Wilnie. Gdy byłe wspólnoty unickie z gub. witebskiej, grodzieńskiej i mohylewskiej zwróciły się do nowego cara o zgodę na przejście do Kościoła katolickiego – S. wystąpił energicznie z nowymi propozycjami represji i ograniczeń, wymierzonych m.in. przeciw planom nauczania języków polskiego i litewskiego w szkołach cerkiewnych. Nakazał także spalić ok. 2 tys. ksiąg liturgicznych drukowanych w typografiach unickich. Wobec zbyt – jego zdaniem – pobłażliwej polityki kolejnego generała-gubernatora, W. I. Nazimowa, w lutym 1859 S. napisał raport ujawniający obecność dużej liczby katolików i protestantów w administracji lokalnej, również wśród najbliższego otoczenia gubernatora, domagał się też przywrócenia polityki narodowościowej z czasów carycy Katarzyny II. Raport ten, poprzez prokuratora Synodu, dotarł do cara, zaś Nazimow uznał go za donos na siebie. W tym samym czasie jeden z poprzednich antypolskich memoriałów S-i został opublikowany przez emigracyjne czasopismo „Kolokol”, gdzie Aleksander Hercen wielokrotnie i gwałtownie go atakował. S., który bezustannie obawiał się zamachu na swoje życie, opuścił na pewien czas Wilno i od listopada 1859 do maja 1860 przebywał w Petersburgu, biorąc udział w pracach Synodu. W r. 1860 nakazał swemu duchowieństwu rozbudować wydatnie sieć szkół parafialnych, a w r. 1861 otworzył w Wilnie na koszt państwa żeńską szkołę kościelną dla 90 wychowanic.
Manifestacje polskie poprzedzające wybuch powstania styczniowego mocno zaniepokoiły S-ę, tym bardziej, że skierowane były częściowo przeciw jego dziełu (m.in. memoriał do Piusa IX opublikowany w Paryżu w r. 1862). Ostro wystąpił przeciw powstaniu w wielu enuncjacjach do swego kleru, nawiązał bliską współpracę z nowym generałem-gubernatorem wileńskim M. N. Murawjewem (próbując jednak mitygować jego krwawe prześladowania) oraz zwrócił się do rządu o zwiększenie pomocy materialnej dla duchowieństwa prawosławnego, by wynagrodzić mu szkody wyrządzone przez powstańców i podnieść jego prestiż społeczny (druk jego memoriałów z l. 1863–4, w: „Vesti jugo-zapadnoj i zapadnoj Rossii” R. 2: 1864 T. 2, Svod predpoloženij i vyvodov [Zapadnogo komiteta], Pet. ok. 1864). Dn. 25 III 1864 uroczyście obchodził w Wilnie 25-lecie synodu połockiego; z tej okazji wydał odczytane w diecezji Slovo (druk m.in. w: „Vilenskij vestnik” 1864 nr 35), zaś z rąk Murawjewa otrzymał pismo carskie wraz z krzyżem z brylantami. Dn. 8 VII t.r. przyjął w cerkwi Św. Ducha wizytę cara, a później senatora D. A. Tołstoja. Wizyty te S. wykorzystał, by sugerować władzom akcje na rzecz prawosławia i rusyfikacji wśród rzymskich katolików w diec. wileńskiej; przypisuje się mu wpływ na nominację ks. Piotra Żylińskiego na niekanonicznego administratora diecezji.
W l. sześćdziesiątych S. brał coraz mniejszy udział w życiu kościelnym, mieszkając w swej rezydencji wiejskiej w potrynitarskim Trypolu pod Wilnem, gdzie urządził gospodarstwo rolne, zgromadził bibliotekę (z jej zasobów jeszcze w r. 1856 ofiarował uniwersytetowi w Wilnie egzemplarz „Statutu Litewskiego” z r. 1588), galerię kopii olejnych portretów hierarchów unickich Rzpltej oraz zbiory graficzne. Szczególnie interesował się kartografią, «często całymi godzinami przesiadywał nad planami i mapami geograficznymi, rysując kanały, szlaki kolejowe i drogi, budując miasta, twierdze i porty, dzieląc ziemie na prowincje, państwa» (G. J. Kiprjanowicz). Inną jego pasją była opieka nad chórami cerkiewnymi w diecezji; lubował się w bogatej liturgii wschodniej. Mimo antypatii do polskości nie wyzbył się do końca życia pewnych cech obyczajowości szlacheckiej. Dopóki przebywał w Wilnie, prowadził rozlegle życie towarzyskie, gromadząc w swym salonie nie tylko Rosjan, ale także szlachtę polską, duchownych protestanckich, wielu prałatów rzymskokatolickich (m.in. bpów – Wacława Żylińskiego i Adama S. Krasińskiego). Dbał o wygląd zewnętrzny; po zerwaniu z katolicyzmem głównie nosił strój prawosławny i zapuścił brodę. Był członkiem Tow. Biblijnego. Posiadał wszystkie ordery rosyjskie oraz nadzwyczajne odznaczenie w postaci pastorału z brylantami.
S zmarł 27 XI 1869 w Wilnie i został pochowany w zbudowanym przez siebie grobowcu na cmentarzu przy klasztorze św. Ducha w Wilnie pod relikwiami męczenników wileńskich. W testamencie prosił cara o przeniesienie w to miejsce obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, który za życia bezskutecznie próbował odebrać katolikom.
Zarządzeniem cara z 2 III 1870 w rocznicę jego śmierci miano odprawić panichidy we wszystkich cerkwiach guberni zachodnich. Swą bibliotekę S. zapisał seminarium prawosławnemu w Wilnie, zaś 17 i pół tys. rb. przeznaczył na stypendia w szkole kościelnej dla dziewcząt. W cztery lata po śmierci S-i, z funduszy zebranych wśród duchowieństwa prawosławnego, ufundowano stypendia jego imienia dla młodzieży męskiej w seminarium duchownym oraz w szkołach kościelnych w Wilnie i Żyrowicach. Zapisał też dotację dla Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu na wydanie swych wspomnień (Zapiski Iosifa mitropolita litovskago, S.-Pet. 1883 I–III), w których przedstawił siebie jako jedynego architekta dzieła likwidacji unii. Doczekały się one wielu polemik, w zasadzie były ścisłe pod względem faktograficznym. Drobniejsze materiały pamiętnikarskie i epistolarne ogłosili: G. J. Kiprjanowicz (Pisma […] k episkopu brestskomu Michailu Goluboviču, Vil. 1898, Novootkrytyja zapiski, w: Kiprjanovič G. J., „Žizn’ Iosifa Semaški”, Wyd. 2) oraz M. Suszkow („Čtenija Imper. obščestva istorii…” 1869). Kilkakrotnie publikowano jego dokumenty duszpasterskie (m.in. Sem’ propovedej sinodal’nago člena mitropolita litovskago i vilenskago Iosifa govorennyja pri važnejšich slučajach služenija i o grekouniatskoj cerkvi v Zapadnom krae Rossii, S.-Pet. 1889, Sinodal’nago člena, vysokopreosvjaščennago Iosifa, mitropolita litovskago i vilenskago slova i privetstvija, skazannyja pri važnejšich slučajach služenija, S.-Pet. 1860).
Prawie od razu po śmierci S. stał się przedmiotem licznych studiów historycznych, które wzmogły się szczególnie w dobie obchodów 25-lecia synodu połockiego, ale w XX stuleciu niemal zupełnie zanikły. Opinie o S-ce były diametralnie zróżnicowane. Zgodnie podkreślano jednak jego zasadniczą rolę w dziele rusyfikacji tzw. Kraju Zachodniego. Nawet katoliccy polemiści zwracali uwagę na umiejętną grę psychologiczną, jaką toczył z podległym sobie klerem unickim, talent dyplomatyczny, który pozwolił mu manewrować wśród często nieprzychylnych środowisk rosyjsko-prawosławnych konkurujących o wpływy w Petersburgu, wreszcie odporność na ataki opinii polskiej.
Brat S-i Jan, duchowny unicki, był gruntownie przeciwny jego działalności i odmówił przejścia na prawosławie, za co go «długi czas prześladowano, w końcu za wariata ogłoszono i dano mu spokój» (A. Iwański). Żył jako rezydent w różnych domach szlacheckich. Po śmierci jego ciało zostało siłą przejęte przez księży prawosławnych i wbrew wyraźnej woli przedśmiertnej zmarłego pochowane na cmentarzu przy cerkwi w Ilińcach, za co S. wynagrodził ich finansowo. Wdowa po Janie, z domu Hreczyna, przeszła na obrządek łaciński.

Fot. w: [Siemaszko J.], Zapiski Josifa mitropolita litovskago; – Bibliogr. historii Pol. XIX w.; Patrylo I.I., Džerela i bibliografija istoriï ukraïns’koï cerkvi, Rim 1975–95 I–III; Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie, Białystok 1984; Podr. Enc. Kośc., XXXV/XXXVI; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wik; Russ. biogr. slovar’ (P. Žukovič); – Batjuškov P. N., Belorussija i Litva. Istoričeskija sud’by Severozapadnago kraja, Pet. 1890 s. 351–64, 368; Bobrovskij P.O., Michail Kirillovič Bobrovskij (1785–1848), Pet. 1889; tenże, Podgotovka reform v russkoj grekouniatskoj cerkvi, S.-Pet. 1889; tenże, Protivodejtsvie Baziljanskago ordena stremleniju belago duchovenstva k reformam russkoj gr.-un. cerkvi, Vil. 1888; tenże, Russkaja greko-uniatskaja cerkov’ v carstvovanie imperatora Aleksandra I, Pet. 1890; Bocianovskij V., Iosif Semaško i vozsoedinenie uniatov, „Istoričeskij vestnik” T. 54: 1893 s. 857–75; Boudou A., Stolica Święta a Rosja, Kr. 1928 I–II; Charkiewicz W., Bez steru i busoli, Wil. 1929 s. 45–57; tenże, Zmierzch unii kościelnej na Litwie i Białorusi, Słonim 1929; Chotkowski W., Dzieje zniweczenia św. Unii na Białorusi i Litwie w świetle pamiętników Siemaszki, Kr. 1898; tenże, Pamiętniki Józefa Siemaszki, Kr. 1885; tenże, Über die russischen Jubiläumsfeiern der Vernichtung der griechisch-unierten Kirche in Lithauen und Weissruthenien (1839), „Historisch-politische Blätter” Bd. 104: 1889 s. 530–54, 569–92; Čistovič I., Očerk istorii zapadno-russkoj cerkvi, S.-Pet. 1884 II; tenże, Pjatidesjatiletie (1839–1889) vozsoedinenija s pravoslavnoju cerkviju zapadno-russkich uniatov, S.-Pet. 1889; Durov M. A., Iosif Semaško, mitropolit litovskij i vilenskij, W. 1886; Filevič I., K 50-ljetiju vozsoedinenija zapadno-russkich uniatov, „Russkij vestnik” T. 203: 1889 s. 3–24; [Giżycki J. M.], Theophilopolinatus, Ostatni klasztor bazyliański w Rosji, Kr. 1916; [tenże] Wołyniak, Resztki unii na Wołyniu w XIX wieku, P. 1912; tenże, Z pamiętników Wasyla Łużyńskiego, archiepiskopa połockiego, P. 1886; Grinik V., Mučenictvo gr.kat. cerkvi na Volini i Bilorusi 1827–1839, „Beskid” 1939 nr 16–24; Historia Kościoła w Polsce, Pod red. B. Kumora i Z. Obertyńskiego, P.–W. 1979 II cz. 1; Izvekov N., Iosif (Semaško) mitropolit litovskij i vilenskij, Vil. 1889; tenże, Istoričeskij očerk sostojanija pravoslavnoj cerkvi v litovskoj eparchii za vremja s 1839 po 1889, Moskva 1899; Kedrov N., Litovskij mitropolit Iosif Semaško i ego dejatel’nost’ po vossoedineniju uniatov, „Pravoslavnoe obozrenie” 1887 nr 11 (toż osobno S.-Pet. 1887); Kiprjanovič G. J., Žizn’ Iosifa Semaški mitropolita litovskago i vilenskago i vozsoedinenie zapadno-russkich uniatov s pravoslavnoju cerkov’ju v 1839 g., Vil. 1893; Kojalovič M., Istorija vozsoedinenija zapadno-russkich uniatov, S.-Pet. 1873; tenże, O počivšem mitropolite litovskom Iosife, „Christianskoe čtenie” 1868 nr 12, 1869 nr 1 (toż osobno Pet. 1869); Lencyk W., The Eastern Catholic Church and Czar Nicholas I, Romae–New York 1966; Lescouer P., L’ Église catholique en Pologne sous le gouvernement russe, Paris 1876 I 127–85, 315–37; Likowski E., Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, W. 1906 Cz. 2 s. 43–136, 280–97; tenże, Historia unii Kościoła Ruskiego z Kościołem rzymskim, P. 1875; Milovidov A. I., Zasługi grafa M. N. Murav’eva dlja pravoslavnoj cerkvi v Severo-zapadnom krae, Char’kov 1900; Moroškin M. J., Vozsoedinenie unii, „Vestnik Evropy” R. 7: 1872 kn. 4 s. 606–43, kn. 6 s. 588–648, kn. 7 s. 6–111, kn. 8 s. 524–93, kn. 9 s. 35–73; Mościcki H., Pod berłem carów, W. 1924; Naumovič I., Pjatidesjatiletie (1839–1889) vozsoedinenija s pravoslavnoju cerkov’ju zapadno-russkich uniatov, S.-Pet. 1889; Orlovskij E., Sud’ba pravoslav’ja v svjazi s istorieju latinstva i unii v Grodnenskoj gubernii v XIX stoletii (1794–1900), Grodno 1901; [Pełesz J.] Pelesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom…, Wien 1880 II 803–31; Sbornik statej izdannych Svjatejšim sinodom po povodu pjatidesjatiletija (1839–1889) vozsoedinenija s pravoslavnoju cerkov’ju zapadno-russkich uniatov, Pet. 1889; Stolzman M., Nigdy od ciebie miasto. Dzieje kultury wileńskiej lat międzypowstaniowych (1832–1863), Olsztyn 1987; Studnicki W., Z tajnej korespondencji urzędowej z przedednia zniesienia unii 18/31 listopada 1838 r., „Ateneum Wil.” R. 2: 1924 z. 7/8 s. 430–40; Šavel’skij G., Poslednee vozsoedinenie s pravoslavnoju cerkov’ju uniatov Belorusskoj eparchii (1833–1839), S.-Pet. 1910; [Theiner A.], Die neuesten Zustände der katholischen Kirche beider Ritus in Polen und Russland, Augsburg 1841 [cz. 1] s. 339–430, [cz. 2] Documente s. 310–14; Tolstoj D. A., Iosif mitropolit litovskij i vozsoedinenie uniatov s pravoslavnoju cerkov’ju v 1839 godu, „Žurnal Ministerstva narodnago prosveščenija” 1869 nr 144 s. 72–83, 251–71, nr 145 s. 1–23, 207–34 (toż osobno S.-Pet. 1869); Urban J., Makryna Mieczysławska w świetle prawdy, Kr. 1923; Vozsoedinenie uniatov s pravoslavnoju cerkov’ju v 1839 godu i konkordat Rima s Rossiej v 1847 godu, W. 1931; Vysokopreosvjaščennyj Iosif Semaško, mitropolit litovskij i vilenskij, „Litovskija eparchijal’nyja vedomosti” 1899 nr 3 (i osobno Vil. 1900); Worotyński W., Seminarium Główne w Wilnie. Powstanie i pierwszy okres dziejów (1803–1816), Wil. 1935; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XVI; [Czarnorucki S.], Z notatek ośmdziesięcio-letniego starca Litwina-unity, „Przegl. Lwow.” R. 5: 1875 t. 10 s. 100–8, 148–53, 283–8, 488–93, 629–34, 689–94, 765–72; [Egorov] A.E., Iosif Semaško, mitropolit litovskij i vilenskij, „Russkaja starina” T. 36: 1882 s. 335–42; Gercen A. I., Sobranie sočinenij, Moskva 1958 XIII–XV, XXX; [Grzegorz XVI], Allokucia Jego Świątobliwości Papieża […] do świętego kollegium, w konsystorzu tajnym 22 lipca 1842…, Paryż 1842; tenże, Odezwa Jego Świątobliwości z bożej łaski Papieża miana w tajemnym konsystorzu dnia 22 listopada r. 1839, Rzym 1840; [d’Horrer M. J.], Persécution et souffrances de L’Église catholique en Russie…, Paris 1842 s. 70–128; Iwański A. sen., Pamiętniki 1832–1876, W. 1968 (dot. brata, Jana); Jankovskij P., Biografii zamečatel’nejšich dejatelej po sochraneniju russkoj narodnosti meždu uniatami, „Cholmskij greko-uniatskij kalendar’” na 1867 god, s. 100–17; [Lužinskij V.], Zapiski polockago archiepiskopa … , Kazan’ 1885; Łopaciński W., Akta rz.kat. Kollegium Duchownego w Petersburgu, dotyczące spraw unickich, „Archeion” T. 23: 1935 s. 111–13, 116–18; [Martinov], O. M. … TJ, Plan zniesienia Kościoła grecko-unickiego w Rosji. Dokument historyczny, Kr. 1882; [Micewicz G.], Niedrukowany dotąd pamiętnik księdza [Wyd.] W. Chotkowski, Z męczeńskich dziejów unii, P. 1888 [T. 1]; Mironovič I., Iz vospominanij detstva pokojnago mitropolita Iosifa (Semaško), „Litovskija eparchijal’nyja vedomosti” 1880 nr 29 s. 247–8; [Murav’ev M. N.], Pamiętniki […] „Wieszatiela” 1863–1865, Włochy 1945 s. 78–80; Olszamowska-Skowrońska S., La correspondance des papes et des empereurs de Russie (1814–1878), Roma 1970; Opisanie dokumentov archiva zapadnorusskich mitropolitov, T. 2 (1701–1839), Pet. 1907; Opowiadanie Makryny Mieczysławskiej ksieni bazylianek mińskich o ich siedmioletnim prześladowaniu za wiarę…, Paryż 1846; Rubinštejn S. F., Chronologičeskij ukazatel’ ukazov i pravitel’stvennych rasporjaženij po gubernijam zapadnoj Rossii, Belorusii i Malorusii za 240 let s 1652 po 1892 god, Vil. 1894; Unia na Litwie i Białorusi. Memoriał przesłany Jego Świątobliwości Piusowi IX…, Paryż 1862; – „Cholmskij narodnij kalendar” R. 11: 1895 s. 57–69; „Cholmsko-varšavskij eparchijal’nyj vestnik” 1889 nr 10 s. 195–6; „Czas” 1868 nr 287; „Čtenija v Imperatorskom obščestve istorii i drevnostej rossijskich pri Moskovskom universitete” T. 2: 1862 s. 211–16, T. 1: 1869 s. 159–97; „Istoričeskij vestnik” R. 10: 1889 t. 35 s. 693–700; „Journal de Francfort” 1939 nr 112; „Kievskaja starina” R. 3: 1884 t. 9 s. 332–40, 511–23, 552, 693, R. 11: 1892 t. 36 s. 424–38, t. 37 s. 288–90, R. 18: 1899 t. 67 s. 59–64; „Litovskija eparchijal’nyja vedomosti” 1863 nr 24 s. 913–18, 1867 nr 3, 1890 nr 6 s. 45–6, 1895 nr 27, 28, 31; „Minskija eparchijal’nyja vedomosti” 1889 nr 13–15; „Russkaja starina” R. 12: 1881 t. 31 s. 496–7, R. 20: 1889 t. 62 s. 313–24, R. 42: 1911 t. 147 s. 88–108; „Russkij archiv” R. 41: 1903 t. 12 s. 537–44, R. 52: 1914 nr 12 s. 546–64; „Russkij vestnik” T. 53: 1864 s. 279–342; „Vestnik zapadnoj Rossii” R. 6: 1868 kn. 10 s. 29–42, R. 7: 1869 kn. 1 s. 33–42, kn. 2 s. 158–90, kn. 5 s. 165–70; – B. Jag.: rkp. 4795, 7915 IV cz. 3 k. 139.
Andrzej A. Zięba